Musika ez da idazten duenarena, behar duenarena baizik

Leningradeko –herenegun eta gaur San Petersburgo- setioaren inguruabarrak behin eta berriz kontatu dira. Errepasa dezagun pixka bat inork etortzen ikusi ez zuen halabeharrezko tren-talka baten historia.

Joan gaitezen atzera Hitlerren igoera ezaguneraino. 1923ko azaroan, Alemaniako Langileen Alderdi Nazionalsozialista (NSDAP) estatu-kolpe txiki bat ematen saiatu zen. Kolpe hori zorigaiztokoa izan zen, eta Adolfek espetxean amaitu zuen. Zertarako arriskatu, pentsatu zuen. Goazen barrutik. Hauteskundeen ziklo zorabiozkoa hasi da. 1928an NSDAP ez zen botoen % 3ra ere iritsi. 1930ean bigarren postuan dago jada, % 18rekin. Gauzak hobetzen jarraitzen du –nolabait esatearren– 1932ko ekainean alderdi bozkatuena bihurtu zirenean, % 37 baino gehiagorekin. Baina gobernagarritasuna ezinezkoa da. Hauteskunde berriak 1932ko azaroan, eta naziek irabazi egin zuten dena lortu ez arren: % 33. Hurrengo hauteskundeak 1933ko martxoan izango dira. Reichstagek otsailean su hartu zuen –seguru asko gezurrezko banderazko operazio bat–. Horrela, guztiz zatituta dagoen gizarte bat, azkenik, maiatzean joaten da hautestontzietara. “Azkenik”, ez “azkenean” ezpada “amaitzeko”: Alemaniak eta demokraziak denbora beharko zuten berriro elkartzeko.

Naziek irabazi dute, baina gehiengo absoluturik gabe. Garrantzirik gabeko xehetasun bat. Hitlerrek agintea bereganatu du eta, inolako lege- edo administrazio-kontrolik gabe, bidea garbitzen hasi da. Bere alderdiaren barruan eta kanpoan.

Adolfek, aurretik jartzen zitzaion egitate ororen berrinterpretatzaile etengabeak, ez zuen inoiz gezurrik esan bere konkista-asmoei buruz, ordea. Eta horri ekin zion. Victor Klempererrek, Otto orkestra-zuzendari ospetsuaren lehengusuak, durduzaz azaldu zigun La lengua del Tercer Reich: apuntes de un filólogo (Hirugarren Reicharen mihia: filologo baten oharrak) liburu ospetsuan nola “fanatiko” hitzak konnotazio negatiboa izatetik laudoriozkoa izatera igaro zen. “Fanatikoa” losintxa bihurtu zen. Kausarekiko fideltasun-berme. Sinetsi. Fidatu.

Alemaniak bere burua bahitu zuen. Alderdi batek boterea, estatuaren aparatua eta armada bereganatu ditu. Eta jada ez dira naziak. Orain Alemania da.

Alemania bat, azkar eta letra nola atera ere, agendari ekiten diona. Hilabeteak hegan doaz. Austriaren anexioa 1938ko martxoan. Poloniako inbasioa 1939ko irailaren 1ean. Munduak arnasari eusten dio. Denak elkarri begira. Kezka, edalontziak gainezkatzen dituzten tantak, bular puztuak eta katu-buztan tenteak. Eta azazkalei begira dagoen gobernu bat: SESB. Inork ez du ulertzen. Polonia Alemania eta Errusiaren arteko suebakia da. Benetan berdin zaizu?

Bai, 1939ko abuztuan Hitlerrek eta Stalinek elkarri erasorik ez egiteko itun bat sinatu zuten. Zer atera daiteke txarto?

Gerta daiteke 1941eko ekainaren 22an Adolfek SESB inbaditzea. Zorionez, historia militarreko erabakirik txarrenetakoa. SESB eskerga da. Lurreko lurren seiren bat. Adolf, zorte ona izan, arropa asko jantzi. Agian Ozeano Barea 7.000 kilometrora dago, baina Leningrad bertan dago. Irailaren 8an –ez dira hiru hilabete ere igaro inbasiotik– setioa hasi da. Setioa. Zortziehun eta hirurogeita hamabi egun.

Halabeharraren zori batengatik, Leningradek atzeko ate bat zeukan. Egia esan, atzeko ate erraldoi bat: Ledoga lakua, Asturias eta Kantabria batera baino zabalagoa. Neguan, -40º-tik beherako tenperaturekin, izotz-geruza hain izango da sendoa ezen ibilgailu astunak igaro ahal izango baitira. Berlinek bere aireko zubia izan zuen, Leningradek bere izotzezko zubia. Hortik sartu zen hiriko biztanleek behar zutenaren hamarrena, eta hortik atera ziren hiriko biztanleen hamarrenak. Haurrak, eta harrapatuta geratu ziren Sobietar Batasuneko altxor bizidunetako bakan batzuk. Ingeniaritzako, literaturako, matematikako, arteetako… jendea.

Dmitri Xostakovitx (1906-1975) 35 urteko musikagile gaztea izan zen horietako bat. Aukeratu bat aukeratu gabeko ehunka mila lagunen artean. Hainbesteraino zen garrantzitsua haren pertsona -ez horrenbeste bera-, non lekua egin baitzitzaion hegazkin batean. Urriaren 1ean atera zen.

Eraman ahal izan zituen gauza guztien artean partitura bat zegoen, ia amaitua. Historiara pasako zen obra bat: haren Zazpigarren Sinfonia, laster Leningrad izena hartu zuena. Kuibixev (egungo Samara) bere lehen helmugatik gutun bat idatzi zion bere lagun min Isaak Glickmani (1911-2003), konposizio horren letra txikia azalduz:

Kuibixev. 1942ko urtarrilaren 4a

“Isaak Davidovitx maitea.

Askotan idazten dizut, lortzen ditudan gutun-azalek uzten didaten neurrian, egia esan. … Apartamentu berri batera lekualdatu gara eta espazioaren ikuspuntutik oso ondo gaude. Eskerrak eman behar dizkiot R. S. Zemliaska kamaradari… Ostatua bi gelaz osatuta dago eta bere bertute nagusia independentea izatea da. Apartamentu honetan amaitu dut Zazpigarren Sinfonia. … Sinfonia honi buruzko hitz batzuk: lehen mugimenduak 25 minutu dirau. 1941eko irailaren 3an amaitu zen. Bigarrenak 8 minutu dirau. 1941eko irailaren 17an amaitua. Hirugarrenak 17 minutu dirau. 1941eko irailaren 29an amaitua. Laugarrenak 20 minutu dirau. 1941eko abenduaren 27an amaitua.

Konposizioa entzun dutenek iritzi ona dute lehen hiru mugimenduei buruz. Laugarrena oraingoz oso gutxiri erakutsi diet. Gutxi horiek laudatu egin dute, baina laudorio horiekin batera badira desadostasunak ere. Adibidez, nire lagun Soso Begiasvilik dio bertan –laugarren mugimenduan– baikortasunaren falta handia sumatzen dela. S. A. Samosudek dena ondo doala uste du, baina haren ustez mugimendu hori ez da amaiera bat, izan ere, hala izan dadin, beharrezkoa da bakarlariak eta abesbatza sartzea. Laugarren mugimenduari buruzko hamaika behaketa baliagarri daude. Nik aintzat hartzen ditut, baina ez ditut praktikan jartzen. Izan ere, nire ustez, ez dira beharrezkoak ez abesbatza ez bakarlariak; eta baikortasun handia dago. … Eman bostekoa, lagun maitea. Agurtu Tatiana Ivanova. Nina eta umeek agurtzen zaituzte.

D. Xostakovitx”.

Konposizio-data partzialak –hemen hain modu eskematikoan jasoak, ezen akta bat dela esan baitaiteke– garrantzitsuak dira. Xostakovitxek Wehrmacht hirira hurbildu baino lehen amaitu zuen lehen mugimendua, eta lanean jarraitu zuen sutsuki, setioa hasi bitartean. Harrigarria bada ere, azken mugimenduak -erretagoardiaren lasaitasunean idatzia- askoz denbora gehiago behar izan zuen. Beste gutun batean, gerra ia erabakita zegoela, konpositoreak beste lagun handi bati azalduko dio nola sortzen zitzaion musika borborka. Historian zehar hainbat konpositorek hitz batzuekin edo besteekin kontatu duten medium sentsazioa:

Xebalin. Ivanovori. 1944ko irailaren 6a.

Ronia maitea,

Duela egun batzuk gogoratu naiz hogei urte igaro direla doi-doi elkar ezagutu genuenetik. … Zorionak urteurrenean! Gure adiskidetasunaren hurrengo hogei urteak are hobeak, ederragoak, esanahiz aberatsagoak izatea nahi nuke. …

Konposizioari emana bizi naiz. … Gaur amaitu dut laukote baten bigarren mugimendua. Eta hirugarren mugimenduari ekin diot gelditu gabe. …

Konposizio prozesuak ezinegon eta kezka asko pizten dizkit. Kezkatzen nau hain ziztuan konposatzeak. Zalantzarik gabe, ez dago ondo. Oso prozesu serioa da, ez da lauhazka egin behar (nire lagun dantzari batek zioen bezala). Infernuzko abiaduran konposatzen dut, eta ezin naiz gelditu. … Akigarria da, ez oso atsegina, eta, azkenean, denbora ondo aprobetxatu izanaren ziurtasunaren falta sumatzen dut. Baina aztura txar horrek harrapatu nau, eta azkarregi konposatzen jarraitzen dut. Ez haserretu nirekin Kontserbatorioan izan dudan portaera txarragatik, ezta galarazten dizudan denboragatik ere. Zorionak berriro. Agurtu Alesia eta haurrak.

Zure

D. Xostakovitx.

Zazpigarren Sinfoniaren kondairak ehuntzen jarraitu zuen. Kuibixeven estreinatu zen behar bezala 1942ko martxoaren 5ean, baina agintari sobietarrek plan gehiago zituzten berarentzat: setiatutako hirian bertan interpretatuko zen, Leningraden. Esateko errazagoa egiteko baino. Leningradeko bizimodua zela-eta, setiopean bere lehen negu gorri hotza igaro ondoren, bulego urrun batetik iritsitako proposamen hura epikoa bezain gauzaezina zen. Bonbak erortzeaz gain, ez zegoen orkestrarik.

Leningrad, ordurako, emakumeen hiria zen gehienbat. Arrazoi bereziren batengatik salbuetsiak izan ez ziren gizon guztiak frontera bidali zituzten. Heriotza-tasa deskribaezina zen. Desagertu zen jendea, eta iritsi ez zen jendea. 1941eko hirugarren hiruhilekoan 654 haurtxo jaio ziren amatasun-sareetako batean. 1942ko laugarren hiruhilekoan hogei haur jaio ziren. Eta baldintza horietan sortu zuen Leningradek orkestra bat Dmitri Dmitrievitx Xostakovitx herrikide gaztearen sinfonia interpretatzeko. Ksenia Matus oboe-jotzaileak Escritos de mujeres desde el sitio (Emakumeen idazkiak setiotik) liburukian utzi zigun berpizkunde horren lekukotasuna.

Kontzertua, azkenean, bai, abuztuaren 9an izan zen, fronteko soldaduei, bi aldekoei, irratiz eskainitako gaualdi batean.

Aurretik, ordea, jarduteko entsegu gutxi batzuk egin ziren -hain obra konplexuari ekin aurretik-, irratiz zabaldu ez zirenak. Entsegu horiek artean haien berri izan ez zuen gizadiari helarazi zioten mezua Sobietar Batasuneko sinfonia bat erabaki gabeko gerra baten erdian estreinatzea bera baino indartsuagoa zen: Leningradeko Orkestra musika egitea zer zen gogoratzen saiatu zen, besteak beste, Beethovenen sinfonia bat berrirakurriz.

Naziak guztiaz jabetu ziren: Alemaniaz, Wehrmachtez, narrazioaz, pentsamenduez, bihotzez, milioika herrikideren bizitzaz… baina ezin izan ziren Beethovenez jabetu, konpositorerik germanikoenaz. Errusiar talde txiki batek, gogoeta eta sinbolismo ezkuturik gabe, bazekiten haientzat ere idatzi zituena sinfonia horiek.

Joseba Berrocal

Karmele Jaio.

Narratzailea

Karmele Jaio Eigurenek (Gasteiz, 1970) hiru ipuin liburu – Hamabost zauri, Zu bezain ahul eta Ez naiz ni –, lau eleberri – Amaren eskuak, Musika airean, Aitaren etxea eta Maitasun kapitala – eta Orain hilak ditugu poesia liburu bat idatzi ditu. Beste sari askoren artean, Euskadi Literatura Saria jaso du Aitaren etxea obragatik, bi aldiz irabazi du 111 akademiaren saria eta English Pen Award saria Her mother ‘s hands, Amaren eskuak-en ingelesezko itzulpenagatik. Bere lanak hizkuntza askotara itzuli dira, hala nola gaztelaniara, ingelesera, alemanera, italierara, portugesera, errusierara eta nederlanderara, eta zinemara eta antzerkira ere eraman dira. Amaren eskuak zinemara egokitu zuen Mireia Gabilondo zuzendariak eta Donostiako Zinemaldian aurkeztu zen. Ecografías izeneko bere obra antzerkira eraman zuen Ramón Barea zuzendariak. Bere ipuinak hainbat antologietan jaso dira, besteak beste, Best European Fiction 2017 eta The Penguin book of Spanish short stories bildumetan. Euskaltzaindiako euskaltzain urgazlea da 2015. urtetik.

Vasily Petrenko.

Zuzendaria

Vasili Petrenko Royal Philharmonic Orchestrako musika-zuzendaria da. 2021ean hartu zuen kargu hori, eta, aldi berean, Royal Liverpool Philharmonic Orchestrako ohorezko zuzendari bihurtu zen, hamabost urtez zuzendari titular izan ondoren (2006-2021). Gaztela eta Leongo Orkestra Sinfonikoko zuzendari bazkidea da, eta Europar Batasuneko Gazte Orkestrako zuzendari titularra (2015 – 2024), Oslo Philharmonic Orchestako zuzendari titularra (2013 – 2020) eta National Youth Orchestra of Great Britaineko zuzendari nagusia (2009 – 2013) izan da. 2022an “Evgeny Svetlanov” Errusiako Estatuko Orkestra Sinfoniko Akademikoaren zuzendari artistiko kargua utzi zuen, 2016tik zuzendari gonbidatu eta 2020tik zuzendari artistiko nagusia izan ondoren.

Petrenkok munduko orkestra ospetsuenetako askorekin lan egin du, besteak beste, Berliner Philharmoniker, Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, Gewandhausorchester Leipzig, London Symphony, London Philharmonic, Philharmonia, Accademia Nazionale di Santa Cecilia (Erroma), St Petersburg Philharmonic, Orchestre National de France eta NHK Orkestra Sinfonikoarekin. Ipar Amerikan Philadelphia Orchestra, Los Angeles Philharmonic, Cleveland Orchestra eta San Frantzisko, Boston eta Chicagoko orkestra sinfonikoak zuzendu ditu. Edinburgoko Jaialdian, Grafeneggeko Jaialdian eta sarritan BBC Promsetan aritu da. Hogeita hamar lan baino gehiago ditu bere errepertorioan, eta operaren esparruan ere nabarmendu da,hainbat agertoki zuzenduta, hala nola Glyndebourneko Jaialdia, Parisko Opéra National, Opernhaus Zürich, Bayerische Staatsoper eta New Yorkeko Metropolitan Opera.

2024/25 denboraldian, Petrenkok Royal Concertgebouw Orchestrarekin egin zuen debuta Boris Godunoven ekoizpen berri batean Holandako Opera Nazionalean. Era berean, Suisse Romanderen Orchestre zuzendu zuen, baita orkestra sinfoniko hauek ere: Sydney, Montreal, Singapur, Berlingo Irratia, São Paulo eta Washington D.C.ko Orkestra Sinfoniko Nazionala. Halaber, bira bat egin zuen Alemanian eta udako Europako jaialdi nagusietan, Royal Philharmonicekin.

2025/26 denboraldiko mugarrien artean, Royal Philharmonicekin Espainian eta Estatu Batuetan egindako birak nabarmentzen dira. Varsoviako filarmonikoarekin debutatuko du eta Gewandhausorchester Leipzig, Oslo Philharmonic, Orchestre National de Lyon, Orchestre Philharmonique de Strasbourg, Dresdner Philharmonie eta Houston Symphony zuzenduko ditu, besteak beste.

Petrenkok ospe handiko profil artistikoa sendotu du diskografikoki ere. Haren katalogo zabalaren artean, Xostakovitx, Rakhmaninov eta Elgarren ziklo sinfonikoak nabarmentzen dira Royal Liverpool Philharmonic Orchestrarekin batera, nazioartean kritika oso onak jasoz. Oslo Philharmonicekin Skriabinen ziklo sinfonikoak eta Straussen poema sinfonikoak argitaratu ditu, eta Prokofiev eta Miaskovskiren sinfoniei eskainita hasitako serie batekin jarraitzen du. 2025eko udazkenean, Royal Philharmonic eta Harmonia Mundi zigiluaren arteko lankidetza berri bat hasiko da, Elgarren Falstaffen eta Rakhmaninoven Kanpaiaken grabazioekin, eta haien ondoren Strauss, Bartók eta Stravinskiren diskoak estreinatuko ditu.

1976an jaio zen Petrenko, eta San Petersburgoko Kaperako Koru Eskolan –Errusiako musika-erakunderik zaharrenean– eta San Petersburgoko Kontserbatorioan ikasi zuen. Bertan, Ilia Musin, Mariss Jansons eta Yuri Temirkanoven klase magistraletara joan zen, besteak beste, eta San Petersburgoko Mijailovski Antzokiko zuzendari egoiliar hasi zuen bere karrera (1994–1997). 2017ko irailean Urteko Artista izendatu zuten Gramophone sari ospetsuetan, Urteko Artista Gazte saria jaso eta hamar urtera (2007). 2010ean, Urteko Gizonezko Artista saria irabazi zuen Classical BRIT Awards sarietan, eta Liverpoolgo Unibertsitateko eta Liverpool Hope Universityko honoris causa doktoretzak jaso dituen bigarren pertsona baino ez da (2009). Horrez gain, Liverpool John Moores Universityko ohorezko kide izendatu zuten (2012). Izendapen horiek haren lanak Royal Liverpool Philharmonic Orchestran eta hiriko bizitza kulturalean izan duten eragin sakona nabarmentzen dute. 2024an, Petrenkok akademia berri bat sortu zuen zuzendari gazteentzat, Primavera Foundation Armeniak eta Armeniako Orkestra Filarmoniko Nazionalak batera antolatua.