Erromantikoak eta herarriak

Gaur arratsaldeko hitzordura deitzen gaituzten bi konpositoreak, era batera edo bestera, nahi gabeko herrariak ziren; izpiritu alderraiak, beren krisi ideologiko, espiritual, estetiko edo maitasunezkoak konpontzeko irrikan zeudenak eta katarsi eta zorionerako igarobide moduan musikaren talismanarekin konformatu behar izan zutenak. Berrogeita hamar urte iraun zuen Gustav Mahlerren bizi-erromesaldiak. Hirurogeita hamar eskas Sergei Rakhmaninoven biografia osoak.

Baina bada bien arteko lotura zehatzago bat, XX. mendearen hasieran New Yorken elkartu zirenetik sortu zena. Rakhmaninovek "gordetzen" zuen esperientzia, honako funtsa zuena. Errusiarrak bere Pianorako Hirugarren Kontzertua konposatu zuen Estatu Batuetan piano-jotzaile gisa aurkezteko. Estreinaldia 1909ko azaroaren 28an izan zen, Walter Damroschek zuzendutako New Yorkeko Orkestra Sinfonikoarekin. Aste batzuk geroago berriro interpretatu zen Mahlerren zuzendaritzapean. 1910eko urtarrilaren 16an izan zen, eta Rakhmaninovek honela gogoratzen zuen: "Mahlerrek, nire kontzertuan aritzean, berehala ukitu zidan konpositore bihotza, akonpainamendua bera -nahiko konplikatua dena- primeran entseatuta zegoen. Mahlerren arabera partituraren xehetasun guztiak garrantzitsuak ziren, eta jarrera hori, zoritxarrez  arraroa da orkestra-zuzendarien artean”.  Ikuspegi melomanotik hau besterik ezin da gehitu: Nor egongo zatekeen bertan!

Rakhmaninovek, orduan, ez zuen susmatu hamarkada bat igarota herrialde hura, ezinbestean, bere etxe berria bihurtuko zenik; 1917ko Iraultzaren eztandaren ondoren ez zen inoiz bere jaioterrira itzuli. Gertaera honek errusiar arima malenkoniatsua elikatu zuen, urratsak mendebaldeko mundura bideratu zituen ibilbide profesionala jarraitzera behartutako alderrai batena. Gainera, bere konbikzio estetikoek bere garaitik urrundu zuten eta, era berean, modernitate musikaletik erbesteratu zuten. Espazio-denbora koordenatu horiek kritikak ezarritako bidetik aldentzen zuten, baina ez gurtzen zuen publikoarengandik.

Gustav Mahler (Kaliste, 1860 – Viena, 1911), nolabait esateko, ziurtasunetik erbesteratutakoa zen. Transzendentzia konpultsiboki eta etenik gabe bilatzen zuen norbait, musikan bere ziurgabetasunak, kontraesanak eta beldurrak konpon zitzan bete-betean murgildu zena. Ez zuen lortu, baina, trukean, katalogo zirraragarri eta oso pertsonala utzi zigun, soinuaren bidez ukiezinaren eta, agian, betierekoaren izpia sumatzeko aukera ematen diguna.

Izan ere, idatzi zuen partitura bakoitza bere existentzia astintzen zuten galderei erantzuteko saiakera izan zen. Are gehiago, Mahlerren xedea konposizioak bere bizi-ibilbidea argitzeko sosegua ematea zen. Nomada existentzialaren ibilbideak hainbat gogoeta eta galderatara behartzen zuen behin eta berriz: bizitza, heriotza, sufrimendua, maitasuna, fedea… Egiaren bidea aurkitzeko premia larria obsesio bihurtu zitzaion. Beharbada Machadoren bertsoak irakurri behar zituen (kronologikoki ezinezkoa, baina ez askogatik): "bidea ibilian egiten da".

Mahlerrek, ordea,  laster aurkitu zuena bere adierazpen gizatiar eta artistikoaren bidea izan zen. Egia esan, bi bide edo bitarteko izan ziren: abestia eta ehun sinfonikoa, eta horien bidez bere sormena eta lanbidea oparitu zizkigun. Bere soinu-irudimenak bere bizipenekin primeran lotzen zituen ideia poetiko mordoxka zuen mantenugai. Ildo horretatik, Mahler konpositore erabat lirikoa izan zen, bere ahots-ekoizpena orkestrazioaren erabilera bikainarekin aberastu zuena. Trebetasun horren garapenean eragina izan zuen, zalantzarik gabe, bere karreraren hasieratik orkestra-zuzendari gisa izan zuen jardun profesionalak.

Kargu hori lortu zuen lehenengo hirietako batean, eta erabat maitemindu zenean, Mahlerrek Lieder eines fahrenden Gesellen idazteko pizgarria aurkitu zuen, “Kamarada alderrai baten kantak”  bezala itzuli zena. Gertakaria honakoa da: 1883an, hogeita hiru urte besterik ez zituela, eta beste hiru hiritan orkestra-zuzendari moduan jardun ondoren, "musika eta abesbatzen zuzendari" gisa kontratatu zuten Kasseleko Opera Antzokian, Alemaniako onenetakoa genero horretan. Han Johanna Richter abeslaria ezagutu zuen, zeinaz liluraturik geratu baitzen, eta, bere izena aipatu gabe gutun batean hau aitortu zion adiskide bati: "Lieder-ziklo bat konposatu dut. Denak berari eskainiak. Zer esan diezaizuket dagoeneko ez dakizunik? Batera, multzo moduan  pentsatuta daude, halabeharrak jotako kamarada herrari bat munduan zehar ibiltzera aterako balitz bezala".

Testuak Mahlerek berak  idatzi zituen, inspirazioa bere esperientzia pertsonalean bilatuta, baita Des Knaben Wunderhorn, XIX. mendearen hasieran Achim von Arnim-ek eta Clemens Brentanok egindako Alemaniako abesti herrikoien bilduma luzea,  lanean ere, "Mutilaren adar magikoa" bezala itzuli ohi dena. Hasierako erromantizismoan hain maitatua izan zen herri-poesiaren begirada honek, konposizio-estiloak eta bere patutik alferrik ihes egiten duen alderraiaren gaiak, Schuberten bi kantu-ziklo handien oihartzuna jasotzen dute: Errotari ederra eta Neguko bidaia. Bai pieza mahleriarretan, bai schubertiarretan, amodiozko lilura eta desengainua, artistak mundu arrotz batean zehar egiten duen noraeza edo naturaren ikuspegi bikoitza nabari dira, zerbait pozgarri eta, aldi berean, mehatxagarria, guri sinboloz, iragarpenez eta metaforaz beteta aurkezten zaiguna. Baina Mahler askoz harago doa orkestrazioan erromantizismo hasiberriko konpositore hura baino. Zati baten instrumentalaren potentziala askoz boteretsuagoa zelako mendearen amaieran hasieran baino, eta, neurri handi batean, Mahler zuzendariak aukera instrumentalak barrutik ezagutzen zituelako eta aukera horiek bere adierazpen-interesen zerbitzura nola jarri bazekielako. Une horretatik aurrera abestien zikloak ez ziren gauza bera izan, eta ordura arte nolabait genero intimista edo ganberakoa izan zena kontzertu-areto handietara mugitu zen orkestrari esker, ideiak dramatizatzeko gai ziren sinfonia, opera edo oratorioa bezalako beste genero batzuen parean jarriz.

Gaztaroko lan honen kasu zehatzean, tinbre-tratamenduari esker musikaren atmosferak testua gainditu zuen eta lortutako elokuentziaren zati bat konpositoreak bere Lehen Sinfonian, gaur entzuten ditugun Abesti hauen garaikidean, berrerabili zuen. Obra 1896an estreinatu zen Berlinen, Mahlerren zuzendaritzapean, eta lau abesti ditu. Lehenengoan, "Nire maitea ezkontzen denean", desioaren eta errealitatearen arteko desadostasuna ideia musikalen tempo, dinamika eta izaera kontrasteetan islatzen da. Klarineteen, triangeluaren eta harparen konbinazio berezia, leit-motiv bezala, aurkikuntza tinbriko zoriontsua eta hariak kantuari egiten dion azpimarraren kontraste zoragarria dira. Bigarren abestian -zeinaren melodia Lehen Sinfoniaren lehen mugimenduan antzeman dezakegun-, landa-ibilaldia, aldi batez behintzat, kontsolamendu pozgarria da maitale amorratuarentzat. Pasioa erotuta sortzen da hirugarren kantuan, intziri ahaltsua, bere indarkerian itota aienatzen dena bihotzean iltzatutako sastakaiez, amodio zapuztuez eta zerraldoez hitz egin ondoren. Eta horrela, ondorioz, zikloa hileta-martxa malenkoniatsu eta gozo batekin amaitzen da (berriz ere Lehen Sinfoniaren hirugarren mugimenduaren bihotzean aurkituko duguna), modu hunkigarri baina baketsuan, atsedenaldi geldiezin batean, ametsaren protagonista heriotzara daramana.

Gustav Mahlerrek transzendentzia bilatu zuen eta musika bihurtzea lortu zuen. Baina agian norbaitek, bere neurosia baretzearren, kamarada herraria baretu beharko zukeen esanez: "Ibiltari, bidea zure oinatzak, ez besterik".

Sergei Rakhmaninovek (Semyonovo, 1873- Beverly Hills, 1943) Errusian konposatu zituen bere obra garrantzitsu gehienak. Baita 2. sinfonia  mi  minorrean ere. Eta bai bere bizitzako lehen etapako konposizio horiek, bai erbestean idatzi zituenak, errusiar usaineko erromantizismoa azaleratzen dute. Seguruenik atzerriratuaren herrimina izango zen, urruntasunak eta itzultzeko ezintasunak elikatua, hau esatera behartu zuena: "Konpositore baten musikak bere jaioterria, maitasunak, erlijioa, eragin dioten liburuak, maite dituen koadroak… adierazi behar ditu. Nire musika neure izaeraren emaitza da, eta horrelakoa da errusiar musika". Izan ere, bizitzak eman zizkion opari guztien artean -familia maitagarria, aparteko talentua eta mundu osoan aintzatetsitako karrera profesionala- ez zegoen berriz etxeratzeko bidea. Horixe izan zen, hain zuzen ere, nazioarteko aretorik entzutetsuenek bere kontzertu-bira etengabe eta arrakastatsua ("perpetuum mobile" deitzen zion) ilundu zuen min itzela. Areto guzti horietan jo zuen, gizon eta musikari gisa jaiotzen eta hazten ikusi zuen herrialdean izan ezik. Errusian lortu zituen bere lehen arrakasta profesionalak: konposizioan, zuzendaritzan eta piano-interpretazioan. Eta ezin izan zuen Errusiara inoiz itzuli 1917ko Iraultzaren aurreko gertaera sozio-politikoen aurka azaldu zelako. Errealitatea bestelakoa izan zen eta Rakhmaninovek, azken konpositore-interpreteetakoa izan zenak, Viena, Berlin, Paris edo San Petersburgon jatorria izanik New York edo Los Angeles bezalako hiri estatubatuarretako bizitza kulturala aberasten joan ziren margolari, zinemagile, antzerkigile, idazle edo musikariek osatutako komunitate artistiko horietako bat osatu zuen. Immigrazioaren ondorioak.

1907ko urtarrilean San Petersburgon estreinatua, bere Bigarren Sinfonia konpositore gazte eta bere burua hizkuntzarekiko seguru igartzen zuenaren heldutasun sortzailearen adibide garbia da. Bi ezaugarri horietatik ondorioztatzen dira  erromantizismoa eta trazuaren ziurtasuna. Bere ildo estetikotik melodien zentzu lirikoa, zati batzuen izaera epikoa eta kolore instrumentalaren erabilera intentzionatu eta poetikoa sortzen dira, zeinean klarinetearen edo harien narrazio sublimeak nabarmentzen diren hainbat pasarte ahaztezinetan. Soinuaren izpiritu errusiar aitortua eta nahita landutakoa ezin hobeto egokitzen da tradizio austro-alemaniarraren formatu sinfonikora eta bere lau mugimenduetara. Lehenengoa Sarrera trinko bezain iradokitzailearekin hasten da, gure entzumenean eraikitzen, hazten eta orkestraren atal guztietara heltzen diren ideia nagusien bultzatzailearekin. Aldakuntza erritmikoek, melodia hautsiek, dentsitate harmoniko aldakorrak eta bihotzetik eta talentutik irtendako musika baten taupada iraunkor eta ahaltsuak eutsitako mugimenduko atmosfera-aldaketak pentsamendu erromantikoan defendatutako askatasun eta zaletasunaren beste adibide bat besterik ez dira. Allegro molto-ak hasierako gai heroiko baten indarra, trazu luze, zeta-antzeko eta ederreko melodia baten zalaparta erromantikoa eta ihesaldi basati eta zorabiagarriaren artean egiten du hegan. Eta, zalantzarik gabe, sinfoniaren une nagusia, besaulki-patiotik irrikaz espero dugun laztan ozen hori, Adagioak eskaintzen diguna da, konpositorearen gai enblematikoenetako batekin, non bere talentu sortzailea agerian jartzen den. Bertan, orkestra-tapiz hunkigarri eta landuak hegaldi zabaleko melodia bati eusten dio, non instrumentuen ahotsak polifonia bikain, dotore eta erakargarri batean ehuntzen diren. Hamarkada batzuk geroago, jazz eta pop abeslari askok maileguan hartu zuten (lehena Eric Carmen izan zen 1975ean, Never gonna fall in love again abestiarekin). Bukatzeko, Allegro vivace-an poz eutsiezina lehertzen da, aurreko mugimenduetan entzundako ideia batzuk ere biltzen dituena, horrela, kalitate handiko pentsamendu sinfoniko sendoaren laburpen eta amaiera bihurtuz.

Nostalgia gainditzeko ahalegin horretan, adierazezina bilatu nahi duen ezinbesteko erromesaldi horretan, bi musikagileek musika aukeratu zuten itsasargi inspiratzaile eta argitsu gisa, eta hari eskaini zioten beren burua, partiturak euren gizatasunarekin lotuz. Beti eskertuko dugu bilaketa horrek eragin zuen gozamena eta ongizatea.

Mercedes Albaina